Taun 1989 harita keur mahasiswa tingkat tilu
ngalaksanakeun kuliah lapangan di basisir jeung leuweung Sancang Opat,
Pameungpeuk, Garut Kidul. Ngaranna kuliah lapangan jurusan biologi, teu siga
kuliah lapangan mahasiswa perhotelan. Pangrereban teh ukur di tempat pangolahan
aci kawung di sisi leuweung. Ditilaman ukur make ponco tentara. Leuwih kurang
aya 62 urang mahasiswa-mahasiswi harita nu miluan teh.
Dina kuliah lapangan harita, mahasiswa kudu bisa ngalaksanakeun sakabeh teori
penelitian lapangan anu kungsi dikuliahkeun. Diantarana nalungtik habitat,
populasi, tingkat kepadatan populasi sato jeung tutuwuhan nu aya di darat atawa
di basisir laut nu aya di sakuliah tempat nu dijadikeun tempat pananglutikan
kuliah lapangan. Kabeh mahasiswa dibagi sababaraha kelompok, nurutkeun lokasi
panalungktikan. Sakelompok aya 6-8 urang mahasiswa disebar aya nu kabagian
nalungtik flora jeung fauna nu aya di leuweung. Aya oge nu kabagean nalungtik
sato jeung tutuwuhan di basisir, dilaksaksanekeunnana dina waktu isuk-isuk nepi
ka jam sabelasan. Muru raatna cai laut. Sabab cai laut mulai pasang tengah poe.
Harita leuweung Sancang Opat teh, leuweung geledegan pangjero-jerona,
pangsangetna! Loba keneh kacaritakeun nu pernah ngalaman kajadian aheng, teu
kudu dicaritakeun didieu. Engke deui we dongeng percenahan ti babaturan anu
sarua kuliah lapangan di Sancang opat harita. Urang caritakeun we pangalaman nu
kaalaman langsung, jadi lain ukur cenah!
Dina sela-sela panalungtikan kuliah lapangan harita, kuring jeung sababaraha
urang nu boga kawani leuwih, dina hiji peuting ngobrol jeung nu jadi kuncen.
Bari siduru, ngariung si kuncen leuweung harita mun teu salah ngaranna Pa Udin.
Dedegan awakna Pa Udin sedeng kira-kira umur 50 taunan. Kulitna hideung,
panonna rancingeus, sorana beurat naker semu ngagerem. Cirining lain jalma
samanea. Kasaksian we harita, manehna nginum cai ngagolak tina gelas anu karak
cur pisan tina langseng. Teu disuruput, ieu mah dilegik nepi ka ledis. “Pa
Udin, eta naha meni dilegik kitu cipanas! Teu panas kitu?”, ceuk kuring ka Pa
Udin. Manehna ukur mesem terus ngawaler, “Hehehe...atuh keur naon cai
dipanaskeun, digolakeun ari ditiiskeun jeung ditiupan deui mah! Menggeus we
ulah dipanaskeun!”
Sanggeus ngobrol ngaler ngidul, Pa Udin, ngajak ka mahasiswa bisi hayang
ningali tempat jelema nu hayang beunghar ku jalan enteng. “Tapi,omat rasiah ieu
mah ulah betus ka jalma rea! Mun sanggup jeung boga kawani hayu isukan diajak
ka tempatna!”
Kacaritakeun isuk-isuk keneh, Pa Udin geus saged rek ngajak ulin ka tempat unik
tea. Ukur aya genepan harita mun teu salah mahasiswa nu sanggup milu ngadon
ulin ka tempat, sasatna pusat pamarentahan jurig tea! Bral, mariang leumpang ka
tengah leuweung sancang opat. Dina hiji tempat, katingali aya batu sisi guha
jiga maung. Di sisi eta guha aya pancuran jeung balong leutik,katingali caina
meni ngagenclang herang.
“Tuh, itu teh tempat tapa jeung ngahiangna Prabu Siliwangi, omat ulah sompral.
Komo ngadon ngaheureuykeun sempal guyon!”, ceuk Pa Udin mere nyaho.Beuki ka
jero, leuweung beuki poek. Tatangkalan beuki rembet. Sakali-kali kudu
kokolongkongan, ngolongan akar kipas, nyaeta akar tangkal kai nu umurna geus
ratusan taun. Sababaraha kali kulit karasa peurih katoel cucuk tangkal hoe.
Beuki jauh ka jero leuweung, beuki rame ku sora sasatoan. Hate para mahasiswa
nu milu kana rombongan beuki pating purengked. Beuki deukeut ka lokasi beuki
karasa bau hangru, bau hanyir campur jeung bau menyan/dupa katut minyak duyung!
“Omat,ulah nyarita nanaon mun ningali nu araheng. Cukup ku ningali we wungkul,
ulah nyawad, ulah melong kalilaan teuing. Saliwat we! Kade ulah diturutan da
urang mah jalma iman! Ieu teh kalakuan jelema-jelema nu hayang beunghar
ngadadak ngadon muji ka jurig, muja ka setan marakayangan”, ceuk Pa Udin deui
mapatahan tur ngingetan. Kuring ngagerentes dina hate, “Naha atuh ari Pa Udin,
geus apal ieu musyrik kalah ditunjukeun kumaha cara-carana ka jelma sasar
eta!”. Ngan teu pok da Pa Udin jiga nu surti, “Heueuh... apal maranehna jalma
sasar. Matakna ulah ditarurutan! Keun urusan Bapa mah urusan pribadi. Ngan omat
ulah ditarurutan ku maraneh!!!”
Blus, asup ka “gerbang” akar kipas sagede naon mah, da rombongan oge bisa
ngaliwat kalawan tanggah! Jadi bisa dibayangkeun sagede kumaha tangkalna! Hiek,
kana irung beuki mebek bau hangru, hanyir jeung bau menyan katut minyak duyung!
Dina dahan anu luhur hiji tangkal katinggali aya jelema keur diuk sila, panonna
peureum, make “baju” tina boeh teu dikaput. Beungeut jeung awakna katingali
kotor, caludih naker, teu wawuh jeung cai jigana mah geus sababaraha poe.
Dihareupeun eta jelema aya parukuyan ngelun haseup menyan. Teu wani ngomong, da
geus dipapatahan tadi. Dina hiji tangkal nu sejen katinggali deui hiji jelema
keur ngagoler miring bari sidakep, panonna peureum deuih sarua make baju tina
boeh. Beungeut jeung kulit awakna teu jauh beda jeung nu kahiji tadi, geus lila
teu mandi jigana.
Pa Udin, nu dituturkeun ku rombongan blus asup ka hiji guha anu aya dihandapeun
hiji tangkal anu umurna pastina geus ratusan taun. Diameter eta tangkal jigana
sarua jeung beuteung munding!
Saacan asup ka jero guha, lebah lawang guha Pa Udin nitah eureun heula ka
rombongan. Terus manehna, mere isyarat ka hareupeun guha, jiga keur ngomong
kanu jaga. Nyarita make bahasa nu teu kaharti ku kuring jeung rombongan. Ngan
leungeunna pepeta, saliwatan mah jiga jangjawokan basa sunda kuna, ceuk kuring
mah meureun kieu unina: Punten ngiring lebet sakedap, sanes bade nanaon ieu
mah. Barudak haroyong terang kumaha jelema-jelema nu keurt tapa di jero guha!
Sanggeus Pa Udin nyarita tea, kadenge sora tapi euweuh jirimna. Sarua teu
kaharti, sorana semu ngosom campur ngagerem. “Sumuhun,hatur nuhun... sakali
deuin punten ngiring ngalangkung sareng nguningaan!”, ceuk Pa Udin sopan pisan,
make basa Sunda ayeuna mah. Pa Udin mere isyarat ka rombongan sangkan nuturkeun
manehna. Mahasiswa nu milu kabeh oge euweuh nu wani nyoara, simpe we. Da
estuning keueung pisan najan pabeubeurang oge. Komo kadengen aya sora tapi
euweuh jirimna.
Blus ka jero guha, henteu poek mongkleng mah da cahaya panon poe masih keneh
bisa asup narabas ka jero guha. Di jero guha karasa hawa tiis, meni nyelecep
kana kulit. Tapi hawa tiis anu asup kana irung mah angger pinuh ku bau jiga
tadi di luar, bau hangru, hanyir, bau menyan jeung bau minyak duyung anu leuwih
mebek. Taram-taram katingali ku panon sihoreng di jero guha teh, aya
kamer-kamer anu dibentuk dina sisi guha anu nyangkedong! Jiga jang ngurebkeun
mayit di jero kuburan geuningan, ngan ieu mah dina sisi-sisi guha tempatna teh.
Dina tiap kamer, katingali aya “nungontrak” jelema nu keur tapa hayang beunghar
tea. Hiji taneuh nu nyangkedong dieusian ku hiji jelema. Rupa-rupa posina teh,
aya nu sila andekak bari sidakep, nu ngagoler bari sidakep, aya oge anu sila
tapi leungeunna duana ditapelkeun dina hareupeun irung jiga nu nyembah, aya oge
taneuh nyangkedong rada jero jeung cukup keur jelema diuk sila sinutu tunggal!
Awak eta jelema nu keur tarapa teh sarua dibarungkus boeh. Tapi, ari ditingali
beungeut jeung kulit awakna mah sarua wae jeung anu katingali dina tangkal di
luar tadi. Caraludih pisan geus lila tara marandi tea. Unggal ngaliwatan taneuh
nyangkedong nu dieusi ku jelema nu keur tapa tea Pa Udin, ngaharewos ka
rombongan. “Tuh itu keur ngipri! Nu itu keur ngepet! Nu itu keur muja ka
monyet! Nu itu kana tuyul! Nu itu kana maung!”, bari nunjuk ka tempatna
hiji-hiji. Harilap deui naon anu disebutan ku Pa Udin teh, da aya
istilah-istilahna. Teu petot-petot kuring mah dina hate, maca nadzubillahi min
dzalik jeung istigfar! Eta nu keur tarapa teh, aya nu peureum aya nu beunta
malah ningali ka rombongan tapi teu cumarita nanaon. Ngan melong wungkul.
Rombongan balik deui ka tempat tadi asup. Samemeh kaluar ti guha. Reg pa Pa
Udin ngarandeg hareupeun guha. Terus mere isyarat ku leungeun,pepeta jiga tadi
rek asup bari cumarita deui, mun ceuk urang mah, hatur nuhun, bade pamit! Ulah
ngaganggu ka barudak ieu da ukur hayang nyaho teu boga niat nanaon! Kadenge
deui sora tan katingali jirimna ukur ngagerem handaruan jeung semu ngosom jiga
ngageremna sora maung.
" Hmmmm....!!!.
Sanggeus wareg ningalian jelema sasatna sasar tea hayang beunghar ku jalan
enteng. Pa Udin eureun sakeudeung di hareupeun guha, terus sakali deui
mapagahan, “Omat sakali deui Pa Udin ngingetan. Sakabeh jelema nu dijero itu
ulah ditarurutan ku maraneh! Eta jelema salasar, teu nyaho dikaimanan ka
Pangeran! Urang mah jelema iman, mun hayang beunghar mah kudu gawe kudu usaha,
ulah kujalan enteng bari jeung sasar! Sok bisi aya nu rek nanya ayeuna mah
meunang!”, ceuk Pa Udin.
“Pa Udin, punten dupi eta jalmi-jalmi teh urang mana wae?!”, tanya kuring
panasaran.
“Nya timana-mana aya wae, ngan kareaan mah ti Jakarta, Sumatra jeung
Kalimantan!”, jawab Pa Udin. “Ari urang Garut mah arang langka teu aya asana
mah!”, ceuk Pa Udin deui. Sanggeus kitu mah, Pa Udin ngajak balik deui ka
rombongan ka tempat pangrereban salila kuliah lapangan tea.
Sanggeus balik kuliah lapangan jeung ulin ka tempat muja ka jurig tea, kurang
leuwih tilu bulan. Kuring sok ngarasa aya nu nutur-nutur bari melongkeun
kuring. Komo palebah rek sare mah. Sok aya nu moncorong, ngan tara dipalire.
Harita kuring memang mawa oleh-oleh mangrupa hiji kai anu mangrupa iteuk.
Panyepengannana eta kai jiga aki2 keur dongko. Duka tangkal naon, terus
disimpen di kamer. Batur ngaronda ngagentenan Bapa kuring. Tapi kusabab sok
ngarasa aya nunutur jeung karasa aya nunalingakeun tea. Eta iteuk di piceun,
les weh ti harita tara aya nu moncorong atawa nu nutur deui!
Tah, kitu lalampahan kuring harita. Percaya
teu percaya lamun di sabudeureun urang aya oray kajajaden, babi kajajaden,
monyet kajajaden, mawa tuyul ka pasar jrrd. Da kasaksian harita memang aya
jelema nu karitu teh ngajual nyawa ka jurig nyiliwuri, ka setan marakayangan.
Mun kaalaman leungit duit teu pupuguh, nya tafakuran we kumaha harta urang teh
geus beresih atawa acan zakatna? Jeung kade keur maca ieu dongeng, mun bulu
punduk ngadadak cing sariak, hawa jadi nyelecep tiis, di tungkangeun jiga aya
nu molotot, buukna rerewigan tapi taya beungeutan cirining eta mun keur solat
sok aringet keneh kana hutang, konci leungit, hayang balik ka lembur da keur
bubuara!